Data e postimit: 0000-00-00 00:00:00
Titulli: BREDH I GJELBËR
Lloji: Tregim
Tema: BREDH I GJELBËR
Autori: Petraq Zoto
Qyteti: Prishtinë
E-mail: Email eshte i fshehur!
Teksti:
Vitet hiqeshin zvarrë, robëria e gjatë regëtinte, por prapë s’ jepej. Agimi i lirisë dukej e zhdukej, si ai dielli i mëngjesit, kur e pengojnë ca ret të hirta. Viti 1911 shtynte ditët e fundit, e shtunë. Rrezet e diellit mbërritën në gjysmën e derës së hapur të dyqanit. Dita bënte përpara, njerëzit s’po dilnin pazarit. Në dyqanin e Vani Cico Kosturit ende asnjë blerës. Shtruar shesh mbi njëfarë podiumi, ai vërtiste tespihet. Me fesin e gjerë ngjeshur në kokë fare drejt, me kravatën e çlirët dhe mustaqet e rralluara, binte në sy që nuk i kushtonte dhe aq kujdes vetes. Kur e kur i lëshonte tespihet në gjunjë e fërkonte shkopin e lëmuar. Qe një shkop i shkurtër e i rëndë, në formën e një koni të gjatë me një kokë të rrumbullt prej argjendi. Në ngjyrën e zezë të shkopit bardhësia e argjendit spikaste fort. Plakut ia tërhiqnin gjithnjë vështrimin tri shkronja gdhendur në të: SJK. E kishte dhuratë nga i biri dhe e mbante gjithnjë me vete. Teksa kapërcente të tetëdhjetat, shkopi i nevojitej shumë. Mbështetej në të e ulej, mbështetej në të e ngrihej.
SJK. Djali nuk e ndante emrin e vet nga ai i tiji, as xha Vani s’e linte mënjanë emrin e t’et. Dikur baba Kristoja shkonte për tregti në Kostur. Kur do vejë Cicoja në Kostur, pyesnin njerëzit. Erdhi Cicoja nga Kosturi? E ashtu emri i atij qyteti u ngeli mbiemër, sikurse emri i babait kushedi sesi u shndërruar nga Kristo në Cico. Xha Vanit shpesh e më shpesh po i thërrisnin Jovan Shqiptari. I bëhej qejfi e kishte përse, vatër të shqiptarizmës e kishte bërë shtëpinë. Tërë njerëzit e tij, e shoqja, djemtë, nipërit, vajzat e nuset pa kurrfarë lëkundjeje për synimin e vyer. Ia arrite t’i kesh të tërë në qëllimin e shenjtë, i thoshte gruaja, të cilës ia dëgjonte fjalën. Më pëlqen kështu, Leni. Nuk po shoh akoma gjëkafshë, thua ti? Shoh shumë. E shoh lirinë dhe mëkëmbjen e kombit tënë. Është një dritë e bardhë, e bardhë. Ajo po vjen, paçka nga pengimet e prapësitë. Kush e sheh, s’ka mynxyrë ta kthejë nga udha e bekuar.
E provoi burgun ai e të bijtë. Përjetoi shkishërimin dhe mallkimin Katirameno, Katirameno! Viq mbesa e tij, dhespoti nuk lejoi të varrosej sipas rriteve fetare. Më parë xha Vani të vente në mitropoli e t’i binte ndër gjunjë. Erdhi martesa e të birit, nuk e lejuan të vinte kurorë në kishë. Më e madhja, më e tmerrshjma, më trishtuesja, ia vranë djalin në Selanik dhe atë vetë me dy djemtë e tjerë i burgosën. Atëherë jehoi klithma e thekshme “Foti, mos të zëntë moti”. Se, kush vret, vritet. Dhespotin e qëlluan në rrugëtim e sipër, qytetin e drobiti hakmarrja. Ai kokën lart. I matur, i heshtur, i duruar. Çuditeshin ca e ca me të, si mbahej? Çuditej ai me ta, pse, xhanëm, bëjnë habi? Gjithsekush bën të vetën. Trinia, siç e quanin treshen xha Vani, Orhan Pojani e Thimi Mitko, hapën shkollën e parë shqipe. Fara u mboll, mbiu e u rrit e po përhapej. Librat shqip vinin që nga Bukureshti në adresë të tij, ai i shpërndante dhuratisht….
- Spiro, o bir!…
-Deshe gjë, usta? – pyeti si i trembur shegerti që diç rregullonte në një qoshe të dyqanit.
Xha Vani u përmend. Padashur kishte goditur me shkop dyshemenë. E vuri shkopin mbi gjunjë e mori tespihet. Një fashë e gjerë rrezesh dielli binin ngultas në patoz, afër podiumit, ku qe ulur ai. Nxori sahatin nga xhepi i xhamadanit e sytë nga dera. Mëngjesi shtyhej ngadalshëm. Dikë priste e bënte çmos të përmbahej. Lajmi i mirë vjen dhe të gjen e të gëzon, të ligun pse ta ndjellësh?… Një hije u ndeh para dyqanit. U ndeh dhe një herë, hyri një djalë me vështrimin gozhdë. Komit nga të Bellkamenit, tha me vete xha Vani. Zemra ia bëri tënk, nuk priste lajmës prej tij. Ec e na porosit dy kafe te Thanas Noprani, i tha shegertit. Me të dalë ai, komiti e ngjatjetoi plakun e i zgjati një pusullë.
-Kapedani ma dha për ty. Këndoje, unë po vëzhgoj.
Plaku vuri një palë gjyzlykë të hollë me mbajtëse metalike, njëra anë me tel të zakonshëm, vënë dosido. I hodhi një sy letrës dhe, oh!…Parandjenja nuk e pati gabuar, ishin vrarë tre djem. Oh!… Fytyra e plakut u zbeh. U gëlltit me zor, tespihet i shkanë në qilim e atje mbetën.
- Ç’ të tha tjatër?…
-T’ia përmbushësh rixhanë, kaq.
Hyri djali me dy filxhanë në zigj. Secili mori të vetën, xha Vani i ngriti sytë, po nuk foli. Tjetri ndenji me filxhan në dorë, pa ditur si të bënte. Burri i moçëm vështroi çirakun, çiraku u përkul me dorën në zemër, gjerbi një gllënjkë kafeje e heshti. Heshtje e përzishme, i shkoi në mendje se po pinte kafen e djemve. Kafen e djemve?! Djemtë e ngratë! Ranë në lulen e moshës, në të hapur të ditës. Foli për ta e mendoi nipin Kostaq. Komiti i ri bënte pjesë në çetën e Qamil Panaritit. Ç’bëhej me Qamilin? Spiro Bellkameni nuk dinte gjë, përndryshe do ta kishte shënuar në letër. Të dyja çetat një plan të vetëm, në të gdhirë do të sulmonin Korçën që të lironin të burgosurit politikë, ndër ta Themistokli Gërmenji e Mihal Grameno. Të dy i nevojiteshin së tepërmi luftës për liri, veçanërisht në ato ditë.
“Në është rastësi kjo e pabërë, tjatër gjë. Ama po të jetë tradhti, i ka llogaritur edhe Qamilin me shokë. Kush të ketë dalë bese?”
Po i shkonte nëpër mend njerëzit që e dinin të fshehtën. Komiti ktheu kokën dhe çiraku iu afrua me të shpejtë t’i merrte filxhanin e zbrazur. Xha Vani u kujtua për kafen, e piu me ngut me dy gllënjka, pastaj u mbështet në shkopin e vet e u ngrit.
-Falmeshëndet kapedanit, djalë! I thuaj të presë te limeret e Malit te Thatë.
Komiti e përshëndeti me respekt e u nis me të shpejtë. Pas tij doli edhe ai. S’e mbante vendi. Trokiste shkopin në rrugën gjithë pluhur dhe mendonte hallin e madh. Lipsej të piqej me Orhanin a me ndonjë tjetër nga të komitetit, mandej t’u dërgonte lajm Themistokliut e Mihalit. Më tej… ç’udhë do t’i jepnin të papriturës së prapë? Veç të mos humbnin kohë, të piqeshin një sahat e më parë. Lipsej të shkonte dhe në shtëpitë e martirëve të rinj. Eh, ç’barë e rëndë!…
“Hë, gjysh, të la zemra?”
Xha Vani puliti sytë. Nipi Kostaq?!…Një copë xham i thyer i kthente rrezet e nxehta të diellit përvëlues. Me të kapërcyer pragun e portës së shtëpisë, gruaja i foli me shqetësim:
-Tashti sa do të dërgoja ndonjë, të kërkojnë në hyqymet.
-Në hyqymet?!
-Se ç’ka ngjarë, nuk e di. Gjullurdi e madhe, më thanë.
-Na kanë vrarë tre djem…
-E zeza unë, Kostaqi!
-Tre djem, thashë!
Bëri tutje pa hyrë fare në shtëpi. E kërkonin sa herë ndodhte ndonjë gjë që kishte të bënte me punë patriotizmi. Ishte mësuar me atë praktikë të qeveritarëve turq. O të shkretën, nuk arrita të bëj gjëkafshë!…Eleni, moj! Çallëstis e u bëj zë Orhanit a Thimit, ose ndonjë tjatri nga tanët. Dërgo njeri t’u thonë ç’po ngjet.
-Pyet për Kostaqin, -ngulmoi ajo.
Prapë Kostaqi! Një herë e kujtoi fare papritur ai, të dytën e shoqja. Për të mirë të kujtofshim, bir. Ti ia kalove gjyshit e babait, shkove më tej se xhaxhallarët e kushërinjtë, rrëmbeve dyfekun e u bashkove me çetat e lirisë. Kjo i kapërcen tërë bëmat tona të derisotme. Se ç’e bëre mirë! Se ç’e bëre bukur! Të kisha vërsën tënde, si ti do të bëja, jo tjatër… U përmend kur shkopi trokiti në trarët e urës së drunjtë. Aty ndaloi të shihte njëherë matanë. Përtej urës ndërtesa qeveritare. Një grumbull njerëzish venin e vinin pareshtur. E mori shkopin në dorë e shpejtoi. Sapo e vunë re, njerëzit u hapën t’i lironin udhën. Mënjanoheshin vetiu e sesi e vështronin me përgjërim, sikur s’kishin guxim t’i flitnin. Atij iu përpëlit sërish zemra. E nderonin në Korçë, këtë e dinte, por ai lloj nderimi se ç’kishte një ngjyrim dhimbjeje. Ai i bëri hapat më të kujdesshëm, ecte e shikonte ngultas. Kur udha u hap krejt, përsëri qëndroi dhe e shtrëngoi shkopin në gji.
Përpara tij gjashtë kufoma komitësh plasur përdhe. Në mes, mu përballë, si i vënë enkas që t’i binte menjëherë në sy, nipi i tij. I ri e i pashëm, veshur me kostumin e bandës muzikore, ku bënte pjesë para se të dilte komit. Vani Kosturi ngriu. Mos vrapo, moj zemër! Mbamëni, o këmbë! Mendje, mos më lër!… Komitit të vrarë i kishin mbetur sytë hapur. Njëri sy shikonte ngultas gjyshin, gjyshi Vani u drodh. U ul në gjunjë dhe e pa dhe ai. Sy ndër sy nip e gjysh, gjysh e nip. Nipi s’fliste, s’foli as gjyshi. Afroi buzët te ballin i dëshmorit të ri, i mbështeti mbi të e i mbajti gjatë. Fytyra e djalit ende nuk qe ngurtësuar. E përkëdheli me ngadalë, sikur druhej mos e zgjonte a se mos ia lëndonte plagët, mandej ia uli butësisht kapakët e syve. Në flokët e zinj i kishte ngelur ca pluhur, plaku ia shkundi me gishtërinjtë që i dridheshin. Ashtu, teksa përkujdesej për trupin e tij, dora i ndeshi në gjak. Gjak i piksur në gushë.
-Bir, o Kostaq, bir!…
Lot s’lëshonte, zë s’lëshonte, fliste me veten. Nipi shtrirë përtokë, gjyshi gjallë më këmbë. Psherëtiu përsëri. Psherëtiu e i foli nipit dhe vetes. Nuk e besoj të ketë gjë më të dhimbshme, tha. Nëse më hiqet nga shpirti kjo rëndesë, do jem gur e jo njeri. Nip, mos ma vër re. Kush shkon në luftë, e di që edhe mund të vritet. Kujt i vete i afërmi në luftë, e di se edhe mund të mos kthehet. Po kaq i ri, kaq shpejt, kur prisnim të gëzoheshe e të na gëzoje …
Njerëzit përreth s’pipëtinin fare. Respekti për të rënët? Hija e rëndë e vdekjes? Edhe njëra, edhe tjetra, jo më pak figura e drobitur e patriotit të stërmunduar. Askush nuk dinte ç’të thoshte e ç’të bënte. Hija e vdekjes është e rëndë, veçanërisht ajo që po përjetonin, e bënte edhe më prekëse atë gjendje trishtimi. Edhe se krejt i rrëgjuar nga dëshpërimi, xha Vani i pikaste vështrimet e dhimbshme dhe heshtjen e nderë, ndjenja të një ngushëllimi të përbashkët e të shumëfishuar. Pranë nipit një tjetër djalë i ri, Odhise Pjasto. Vështrimçiltër e me xhaketë ushtarake, shok me të. Në bandën muzikore tok,. në çetë tok, së toku dhe në vdekje. Edhe yt atë për mëmëdhenë e dha jetën, o trim. Sipo ati i Kostaqit. Shokë ishit, shokë jeni, shokë do mbeteni përgjithmonë…Ia fshiu gjakun nga faqet e vajti tek i treti. Tushi? I tëri! Edhe babai i Tushit… Ç’bëhet kështu, ç’bëhet?!… Të tre djelmosha pa i mbushur të njëzetat. Në anën e djathtë të nipit Nuçi e Kristaqi. Të rinj dhe ata. Të pestë, djem të bandës muzikore… I erdhën në kokë tingujt e marsheve dhe të këngëve patriotike që lozte banda. Prandaj qe krijuar. Prandaj luftonte me këngë e me pushkë, si ta sillte rasti. Me muzikën patën ngritur peshë zemrat e njerëzve që u dhimbsej atdheu e liria. Me gjakun e tyre do t’ua ngrinin kokat lart me krenari.
Dikujt i rregullonte flokët, dikujt i fshinte gjakun a pluhurin. Fliste me secilin, se të gjithë i njihte, madje kishte qenë i pranishëm kur ata bënë betimin e çetave të lirisë, edhe ai u pati dhënë uratën e vet. Në krye të së pestëve një burrë fytyrë rreptë e kockëtrashë. Nuk më njeh, xha Jovan Shqiptari?…Të njoh, Bajazit Rehova, të njoh! Cili ai që s’të njeh? Ti u bën nder djemve. Saqë janë vrarë së toku më ty, e marr me mend si kanë luftuar…
Nja dy vetë nga turma u afruan e po përkujdeseshin për të rënët. Plaku i vështroi me mirënjohje, zemrën ia njomi ngrohtësia e të tjerëve. Ashtu, më rrofshi, ashtu. I vdekuri ka nevojë për dorën e dashur të së gjallit. Halldupi, halldup, i vrau djemtë e i plasi këtu.
-Edhe djemtë vranë halldupë, xha Vani.
-Si the, more bir, si the?
-Një major e tridhjetë asqerë hëngrën dhe.
Ai u ngreh e diçka deshi të thoshte, zëri iu njom. Njerëzit përreth lëvizën të shqetësuar, heshtja e përzishme u shprish.
-Ç’thua zotrote, Jovan Kosturi?
Xha Vani vuri re një palë rroba gjithë nishane e grada, brenda tyre një burrec i kapardisur. Do llomotiste patjetër ai, prandaj i qe afruar. Mbase prandaj edhe e patën thirrur. Na shpëtove dhe kësaj radhe, iu hakërrua me mend. Bëre si bëre, gjete një këpucëgrisur. Ama ditët i ke të numëruara…
-Cili është yti?
Plaku ngriti sytë. Ç’të ha meraku ty, more qen?… Të tjerët s’keni mënuar t’i vrisni drejtpërdrejt, mua më vini anës e anës. Ma sillni vdekjen rrotull e më trembin me të që të ma vdisni kurajën? Ma plagosët zemrën sa më keq s’ka ku të vejë, që unë të jepem. Jo, budallenj s’u them dot, e dini që tërë të mitë janë si unë e ngulmoni të na thyeni të gjithëve, duke më rrëzuar mua.
Pashai e vështronte dhe nënqeshte.
Gëzohesh, ë? Mirë, zgërdhiu! I solle këtu djemtë t’i kallësh tmerr miletit të pafajshëm, ama tjatër gjë po ngjet. Lipset të jesh noksan nga mendtë të mos e pikasësh. Tmerr e frikë jo, dhembje po, nderim për të rënët, urrejtje për ty e të tutë. O, sa shumë!…
-Cili është yti?
Xha Vani e çoi kokën lart e i pa njerëzit që prisnin në heshtje zemërlëshuar. Ju keni hallin tim?…Njeriu, thotë i moçmi, gjithnjë ka kohë për t’u nderuar, ashtu dhe për t’u turpëruar. Udhë e gjatë kjo imja. A kthehem dot prapa e t’i them vetes se u munduash kot së koti?… Pasha, nuk epohem dot, jam shkop thane me gunga! Bir, nuk jepem, mos ki dert. O njerëz të mirë, shpresat po bëhen besim, liria është pranë e po troket. O liri e shtrenjtë, sa shumë kërkoke! Shumë kërkon e shumë po të japim… Iu kthye pashait që po priste përtej. Prej tij e ndanin gjashtë dëshmorët e rinj, ndër to nipi Kostaq. E pa në sy Rexhep Pallën, pashain turk e çibanin me qelb shqiptar dhe i tha qetë-qetë, fare shkoqur:
-Të mitë janë të gjithë!
Dhe u mbështet fort në shkopin me inicialet SJK e u nguros përballë pashait. Jona, mor, jona! – shtoi me gjithë shpirt. U err fytyra e pashait turk me gjak të shprishur shqiptari. Iu përshkënditën sytë e vrerët.. Prapësi të tjera po sajonte truri i tij i ndërkryer. E njihte pashain Vani Cico Kosturi. I njihte pushtuesit shekullorë dhe e dinte se ata s’ reshtnin në të tyren.
Ballas i priti mynxyrat e reja dhe, siç do të thoshte miku i tij Mihal Grameno, mbeti i papërkulur, bredh i gjelbër deri në fund.